عقب رفتگی زانو که به صورت تخصصی با عنوان Genu Recurvatum شناخته می‌شود، نوعی ناهنجاری در مفصل زانو است که در آن زانو هنگام ایستادن یا راه رفتن به‌جای وضعیت صاف یا کمی خم، به‌طور غیرعادی به سمت عقب کشیده می‌شود. در این حالت، زاویه‌ی زانو فراتر از راستای طبیعی (۰ درجه) حرکت می‌کند و دچار هیپراکستنشن (بیش‌کشش) می‌شود.
این وضعیت ممکن است در یک زانو یا هر دو زانو رخ دهد و بسته به شدت آن می‌تواند بی‌علامت، نیمه‌علامت‌دار یا کاملاً دردناک و ناتوان‌کننده باشد. اگر درمان نشود، ممکن است به آسیب ساختارهای مفصلی، رباط‌ها و مشکلات عملکردی در راه رفتن منجر شود.
علل عقب‌رفتگی زانو
علل مادرزادی:
برخی کودکان با ساختار اسکلتی خاصی متولد می‌شوند که باعث می‌شود مفصل زانو بیش از حد طبیعی باز شود. در این موارد، ممکن است زانو از دوران نوزادی به عقب خم شود.
ضعف عضلانی (به‌ویژه در عضلات همسترینگ و چهارسر ران):
عضلاتی که زانو را کنترل می‌کنند اگر ضعیف یا ناهماهنگ عمل کنند، ممکن است اجازه دهند زانو به عقب حرکت کند.
فلج عضلانی یا بیماری‌های عصبی:
بیماری‌هایی مانند:
- فلج مغزی (Cerebral Palsy)
- پلیومیلیت (فلج اطفال)
- ضایعات نخاعی
می‌توانند موجب عدم کنترل کافی روی عضلات زانو شوند و باعث عقب‌رفتگی شوند.
آسیب رباطی یا بی‌ثباتی مفصل زانو:
آسیب به رباط صلیبی قدامی (ACL) یا ساختارهای جانبی زانو می‌تواند باعث ناپایداری شود و در نتیجه زانو به‌صورت غیرطبیعی به عقب حرکت کند.
عادات حرکتی نادرست و حالت ایستادن غلط:
برخی افراد به‌طور طبیعی هنگام ایستادن وزن بدن خود را روی پشت زانو می‌اندازند. این عادت ممکن است در طول زمان منجر به ایجاد هیپراکستنشن شود.
جراحی یا گچ‌گیری طولانی‌مدت در زانو یا مچ پا:
بی‌حرکتی طولانی‌مدت یا اصلاح نامناسب در جراحی‌ها ممکن است زانو را در وضعیت ناهنجار قرار دهد.
علائم و نشانه های عقب رفتگی زانو
- زانو به‌طور قابل مشاهده‌ای به عقب خم می‌شود هنگام ایستادن یا راه رفتن
- درد یا فشار در جلوی زانو یا پشت آن
- احساس بی‌ثباتی یا خالی کردن زانو هنگام راه رفتن
- احساس سفتی مفصل زانو
- آسیب‌دیدگی مکرر در ناحیه زانو (به‌خصوص کشکک یا رباط‌ها)
- تغییر در الگوی راه رفتن (Gait Abnormalities)
انواع عقب رفتگی زانو
ساختاری (Structural):
در اثر تفاوت در استخوان‌بندی ران، ساق یا مفصل زانو ایجاد می‌شود.
عملکردی (Functional):
به دلیل ضعف عضلات یا ناهماهنگی سیستم عصبی–عضلانی.
جبرانی (Compensatory):
به دنبال اختلال در مفاصل دیگر، مثل خشکی مچ پا یا قوس زیاد کف پا (Pes Cavus).
تشخیص عقب‌رفتگی زانو
تشخیص توسط پزشک متخصص ارتوپد یا فیزیوتراپیست با استفاده از موارد زیر انجام می‌شود:
معاینه فیزیکی:
ارزیابی دامنه حرکتی زانو در حالت ایستاده، نشسته، و در حین راه رفتن.
اندازه‌گیری زاویه زانو:
اگر زانو بیشتر از ۵ تا ۱۰ درجه به عقب خم شود، معمولاً به‌عنوان هیپراکستنشن غیرطبیعی شناخته می‌شود.
تصویربرداری:
رادیوگرافی یا MRI برای بررسی ساختار استخوان، رباط‌ها و بافت نرم مفصل زانو.
درمان عقب رفتگی زانو
درمان غیرجراحی
✅ کفی و ارتز طبی:
در مواردی که علت عقب‌رفتگی به ساختار کف پا یا بی‌ثباتی مچ پا برمی‌گردد، استفاده از کفی یا بریس‌های مخصوص زانو (Knee Orthosis) کمک‌کننده است.
✅ تمرینات اصلاحی و تقویتی:
برنامه تمرینی فیزیوتراپی برای تقویت عضلات همسترینگ (عضلات پشت ران)، سرینی (گلوتئال‌ها) و عضلات ساق، همچنین کشش عضلات چهارسر ران و تاندون آشیل بسیار مؤثر است.
✅ آموزش وضعیت صحیح ایستادن و راه رفتن:
اصلاح نحوه قرارگیری زانو و مفصل لگن در وضعیت ایستاده و حین راه رفتن، نقش مهمی در کاهش پیشرفت ناهنجاری دارد.
✅ استفاده از وسایل کمکی موقت:
مانند واکر، عصا یا بریس در مراحل اولیه درمان برای جلوگیری از فشار بیشتر به مفصل.
درمان جراحی
در موارد شدید یا مقاوم به درمان‌های غیرجراحی، پزشک ممکن است عمل جراحی برای اصلاح محور زانو یا تقویت ساختارهای نگهدارنده مفصل انجام دهد. این جراحی‌ها ممکن است شامل:
- اصلاح استخوان (استئوتومی)
- ترمیم یا بازسازی رباط
- انتقال تاندون‌ها
تمرینات اصلاحی برای عقب رفتگی زانو
اسکات ایزومتریک روی دیوار:
تقویت عضلات گلوتئال و همسترینگ.
پل زدن (Glute Bridge):
برای تقویت عضلات سرینی و افزایش پایداری لگن.
کشش عضله چهارسر ران:
برای کاهش کشش اضافی که زانو را به عقب هل می‌دهد.
تمرینات تعادلی با تخته تعادل یا توپ بوسو:
تقویت عضلات عمقی تثبیت‌کننده مفصل زانو.
تمرینات کنترل وضعیت ایستادن:
ایستادن در جلوی آینه برای تمرین حفظ زانوها در وضعیت صاف و طبیعی.
عوارض احتمالی عقب‌رفتگی درمان‌نشده
- آرتروز زودرس زانو
- آسیب به منیسک یا رباط‌های زانو
- درد مزمن و کاهش عملکرد مفصل
- ایجاد ناهنجاری در لگن و ستون فقرات به دلیل تغییر در محور راه رفتن
- خستگی زودهنگام در پاها
جمع بندی
عقب‌رفتگی زانو یک ناهنجاری قابل توجه است که می‌تواند تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی، راه رفتن، و سلامت مفصل زانو داشته باشد. تشخیص زودهنگام، استفاده از بریس و ارتز مناسب، و اجرای دقیق تمرینات اصلاحی می‌تواند در بیشتر موارد مانع پیشرفت این وضعیت شود. در صورت شدید بودن ناهنجاری، مشورت با پزشک متخصص و بررسی گزینه‌های جراحی ضروری است.
